Duygu ve Plutchik’in Duygu Sınıflandırması
Duygu tanımlanması oldukça güç bir kavramdır. Bunun sebebi duygunun biricik olmasındandır. Olaylar, yaşantılar, deneyimler karşısında insanların sahip olduğu duygular farklılaşır. Bu durum duygunun genel bir çerçeve içinde tanımlanmasını zorlaştırmaktadır.
Duygu kavramı üzerine filozoflar, psikologlar çeşitli açıklamalar getirmiştir. Descartes duyguyu “ruhun edilgen durumda etkilendiği algılar” olarak tanımlarken, Hume ise duyu algıları sonucu ortaya çıkan deneyim izleri” şeklinde açıklamaktadır. Kant duyguları “kontrol edilemez hisler” olarak ele alır (Yazıcı, 2019). Psikolog William James duyguyu olaylara karşı verilen fizyolojik reaksiyonların sonucu olarak görmektedir. Ekol olarak aynı çizgiden ilerleyen Cannon ve Bard ikilisi ise duygunun hem davranış hem his boyutunda aynı süreçten geçerek ortaya çıktığını söylemektedir. Youg’a göre duygu içinde bulunulan ortamın algılanmasıyla ortaya çıkan bireyin iç dünyasını harekete geçiren bedensel, davranışsal ve zihinsel özellikleri içeren duyusal süreçtir. Lazarus ise duyguyu bireyin çevresindeki uyarıcıları algılaması ve değerlendirmesi sonucu oluşan iç yaşantılar olarak tanımlamaktadır (Koçak, 2002).
Duygunun tanımlaması yapılırken öncelikle kelimenin filolojik incelemesi yapılır. Duygu İngilizcede “emotion” olarak ifade edilir. “Emotion” kelimesi incelendiğinde “e” dışarıya, “movere” ise içeriye hareket etmek anlamına gelmektedir. Hareket insana konumlandırıldığında davranış olarak kendini göstermektedir. Yani duygu ve davranış birbiriyle ilişkilidir. Bu sebepten duygu araştırmalarında insan davranışları ve tepkileri önemli bir referans olmaktadır. Duygu tanımlamalarına bakıldığında bir sürecin açıklandığını görmekteyiz. Süreç bir uyarıcı ile başlamakta, sonrasında bu uyarıcının fark edilmesi, algılanması ve kodlanması, bunlar eşliğinde ortaya konacak tepki için gerekli hazırlıkların yapılması ve en sonunda tepkinin ortaya konmasıdır. Diğer bir ifade ile duygu fizyolojik uyarılmanın, bilişsel değerlendirmelerin ve uyarıcıya tepki olarak ortaya konan davranışların bütünlüğü açısından bedensel ve zihinsel değişimleri ifade etmektedir.
Plutchik ise duygunun insanın hayatta kalma davranışı sebebiyle evrimleştiğini savunmaktadır. Ona göre duygu, insan ve hayvanların dünyaya uyumlanmasını sağlamasına yardımcı olmaktadır (Şahin, 2005). Plutchik’in alana yaptığı en önemli katkı duyguyu ayrıntılı bir şekilde sınıflandırmasıdır. Plutchik, sınıflandırma yaparken duyguyu 8 temel kategoriye ayırmıştır. Kategoride tiksinti, öfke, umut, korku, hayret, üzüntü, sevinç ve kabul yer almaktadır. “Duygu çemberi” adını verdiği sınıflandırmada farklı duyguların birleşimiyle yeni duygular ortaya çıktığını belirtmiştir. Örneğin, iğrenme ve kızgınlık birleştiğinde küçük görme duygusu ortaya çıkmaktadır. Umut ve sevincin birleşmesiyle iyimserlik meydana gelmektedir.
Plutchik, 8 temel kategoriye ayırdığı duyguları 3’lü seviyelere bölmüştür. Görseldeki çemberin her yaprağında duyguların 3 ayrı seviyesi bulunmaktadır. Çemberin en dış kısmı bir duygunun en ılıman seviyesine karşılık gelmektedir. Çemberin ortası temel duygulara, iç kısım ise duygunun en yoğun haline karşılık gelmektedir. Arada kalan duygular ise ikili duygulardır. İki temel duygunun birleşimi ile arada belirtilen duygular ortaya çıkmaktadır. Örneğin, beklenti ve öfke birleşerek agresiflik duygusunu oluşturmaktadır. Güven ve korku birleştiğinde teslimiyet duygusu meydana gelmektedir (Bakırcı, 2018). Plutchik aynı zamanda çemberde karşı karşıya gelen duyguların zıt duygular olduğunu belirtmiştir. Yani çembere bakıldığında ilgi ve dikkat dağılması zıt duygulardır.
Plutchik’in Duygu Çemberinden Rap Müzik
Müzik, duyguların notalarla melodileştirilerek ifade edilmesidir. Duygulara doğrudan hitap eden müzik insanların psikolojisi üzerinde de etkilidir. Öyle ki Osmanlı zamanında darüşşifalarda müzik eşliğinde psikolojik problemleri olan kişilerin tedavisi en bilindik gerçektir. Osmanlı müziğinin her bir makamı insanın ruhsal ve duygusal durumuna karşılık gelmektedir. Rast makamının insana neşe ve huzur verdiği, uşşak makamının gülme hissi getirdiği bilinmektedir (Somakçı, 2003). Müzik, insanların kendilerini anlattığı önemli bir alandır. Eski dönemlerden itibaren insanlar sevinçlerini, hüzünlerini, yaşadıkları olayları müzik aracılığıyla aktarmıştır. Kültürün önemli bir ögesi olan müzik, incelendiğinde ait olduğu toplumla ilgili birçok bilgiyi sunmaktadır. Toplumun sahip olduğu değer yargıları, duyguları, tutumları ortaya çıkardıkları müzik ürünlerinde kendini belli eder. Rap müziği de bu açıdan ele aldığımızda temsil ettiği kültürün içeriğine dair fikir sahibi olmamızı sağlar. Rap müzik doğası gereği isyan duygusunun oldukça kendini gösterdiği bir türdür. Plutchik’in duygu çemberi üzerinden Rap müziği incelediğimizde detaylı duygu temsillerine ulaşılabilir. Örneğin Ceza’nın “Holocoust” isimli şarkısının bir kısmına bakıldığında,
“Sen beni bilemedin, yüreğimi göremedin
Kendini bilemedin, yamacıma gelemedin
Amacına varamadın, her yeri karaladın
Barışı da yaraladın, acımadan aldın”
“korku” duygusunu ve korkuyu oluşturan alt duyguların varlığı görülmektedir. Şarkının bu kısmında karşı tarafın davranışlarına atıfta bulunulmuş ve atıf üzerinden hissedilen duygular anlatılmıştır. Şarkının birinci satırında önemsiz ve değersizlik, ikinci satırında öfke duygusu açık bir şekilde görülmektedir. Dördüncü satırda sistemin sahip olduğu öfke ve nefret duygusu “acımadan aldın” cümlesiyle ifade edilmiştir. Bir başka örnek ise Ceza’nın “Acı Biber” şarkısından verilebilir. Bu şarkıda Ceza’nın ürettiklerine olan inancı sözlerdeki güven duygusundan anlaşılmaktadır.
Olmadı rapin, bir olamadı rapin
Seni bir dinledim, sonucu gaza bas tepin
Sidik yarışı senin işin, oldun kekim
Bir doyamadı gözün, acı biberimi yedin
…
Ben yaparım rapi alem dans eder…
Şarkıyı incelediğimizde ilk satırda kışkırtıcı duyguyla beraber güçlülük hisside görülmektedir. Son satıra bakıldığında ise güven duygusu cümlenin tamamında kendini hissettirmektedir. Şarkının nakarat kısmı olan bu sözler Plutchik’in çemberinde mutluluk duygusuna karşılık gelmektedir. Bir başka şarkısı “Alaturka Çeşmesi” yine duyguları açık şekilde görebileceğimiz bir eserdir. Şarkının bir kısmını incelediğimizde,
Hakemden yana zaten ümidim yok
Çok para gerekir onlar için çok
Ortalıkta topçu çok, popçu tok, rock’çu yok ve walkie talkie
Dostluklar b’k kokuyor
..
Umutsuzluk, iğrenme, yargılayıcı, tek başınalık duygularına rastlamaktayız. Plutchik çemberinden özellikle üzüntü ve iğrenme duygularının şarkının bu kısmında belirdiğini söyleyebiliriz. Rap müzikte son dönemlerin yükselmekte olan temsilcisi Ezhel’in şarkılarına baktığımızda, “Beklenti” de,
…
Vaadler başka bir şey (…)
Yarına doğru her bir umut gider.
Beklentiler;
Kafamı didikler ve giderek her gün gördüğüm tüm güzel şeyler,
Renkler gider;
Kararıp düşüncelerim ruhu kaplar zifire benzer aklım,
Ah çeksen biter;
Rehin çileler bitmek istemez ne yapsan olmaz olamaz çare
Resmen biter;
Omzun ağrır artık yükten, gidene yüklen yıkılma
Umutla beraber umutsuzluk, hayal kırıklığı ile istekli, bunalmış ve kederli vb. duyguları görebiliriz. İncelediğimiz bölüm karışık bir duygu halini yansıtmaktadır. “Ay Işığına Bezenmiş Aşk” şarkısında ;
Hüzün benim ekmeğimdi şunca zaman
Ama yıprandım çok bununla uğraşamam,
Kalbim savaşlarda şehit düşmenin eşiğinde aşk gazisiydi sonra durdu zaman,
Mükemmel bir senfoni çaldın kulağıma, düştüm bende aşkın tatlı dudağına,
Lütfen al beni kalbine ve kalbinden aşk nağmeleri dök dudağıma,
Gel, yoldaşım ol senin aşkına engel her yol, aşkın çoktan hapsetti beni.
Aşkı bulana kadar hüzünlü, kederli ve usanmış olduğunu, aşkı bulduğunda ise istekli, kendinden geçmiş bir duygulanım sürecine girdiğini anlayabiliriz. Plutchik’in duygu sınıflandırmasına göre sevme hali insanı üzüntüden mutluluğa doğru bir yolculuğa çıkarmaktadır. “Benim Derdim” şarkısını incelediğimizde ise sosyal ve politik bir tutumların duygulara yansımış hali göze çarpmaktadır:
…
Benim derdim bitmez, aç kalırım benim derdim midem
Kimse yardım etmez dert kendi derdi değilken
Benim derdim giyinmem değil, giyinmediğinden
Sokak çocukları giysi, giyim derdin iğrenç!
Benim derdim ülkem, boktan hep şu gündem
Her bi’ yer tecavüz hep bomba düştüğünden
Benim derdim dünya, yok olur bizimlen
Boş kibirimizden, dolayı kirli bir yer…
Toplumun mesafeli, kaçınma duygularına sahip olduğunu ikinci satırda görmekteyiz. “… giyim derdin iğrenç” cümlesinde bencilliğin doğrudan sanatçıda iğrenme duygusunu tetiklediğini anlamaktayız. Son dört satırda ise toplumun güvensiz, tedirgin, korkmuş, endişeli ve dehşet duygularına maruz kaldığını belirtebiliriz.
Son olarak kadın Rap temsilcisi Ayben’in şarkılarını incelediğimizde karşımıza çeşitli duygular çıkacaktır:
Yolda yürüyemez kadın her adımda bir hece laf atar
Yalnız olmak suç mu sanki
Bak yeter der geçer tepkisiz kalmak ayrı dert
Cevap verirsen it güler namus elden gitmesin
Kaldırımda vesait beklemek ölüm gelir
Vesait gelmeden zaten itler önüne dizilir
Yayayken ayrı dert
Araba kullanırken taciz edilir iftiraysa hazır
Hatun araba kullanır mı hakki yok
…
Yukarıdaki şarkı “Dişi Köpek Hep Kuyruk Sallamaz” şarkısından bir parçadır. Rap temsilcisinin kadın olması şarkıya toplumsal cinsiyet boyutu da katmıştır. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinden kaynaklı yaşanan olayların kadınlarda agresif, kışkırtılmış, tedirgin, endişeli, savunmasız ve suçlu duygularını oluşturduğunu söyleyebiliriz. Ayben’in diğer Rap şarkıcılar gibi sisteme eleştiri yaptığı “Kısmet” adlı şarkısında ise;
“ olmuş genç insan bilet almış yoksulluğa göz yuman da var.
Bak kumanda kontrol kendini bilmeyen insanlara yer veren de var.
Müziği kaldırım taşında yapmaya çalışan kardeşimle benim aramda fark yok.
Kan ter içindeki toplum barındığın hayatı gör bir anda varlık
ve yokluk inceden koyar inceden bayar ufaktan sayar yalandan kayar
Ayaklar bazen çalışmaktan da ellerin kanar. Kimisi kendi kendine idare eder.
Elinde kalan hayatı anlarken kimisi hayatını mensup derdini paylaşmak adına ortak arar.”
İnsanların umursamaz duygularla çevresini görmediği, hırsla çalışsa da elinde herhangi bir malın kalmamasıyla şaşkınlığı yaşayacağı, bazılarının güçlü bazılarının ise yetersiz duygulara sahip olduğu anlatılmıştır.
Sonuç
Rap şarkılarını Plutchik’in Duygu Çemberi’nden geçirdiğimizde sınıflandırmanın içeriğindeki duygulara ulaşılmaktadır. Plutchik’in detaylı bir sınıflandırma yapması analiz sırasında şarkının içerdiği duyguların tanımlanmasını kolaylaştırmıştır. Değerlendirme yapılması için şarkı sözlerinin okunması esnasında bile duygu yoğunluğu hissedilmiştir. Yani müzik içinde barındırdığı kelimelerle insanların doğrudan duygularına hitap etmektedir.
Analiz sonucunda Rap şarkıları öfke, korku, üzüntü duygularını daha çok yansıtmaktadır. Zaman zaman mutluluk duygusu ifade edilse de beraberinde gelen öfkenin ve korkunun varlığı da bulunmaktadır. Rap şarkıları inceleme sırasında sadece duygusal boyutu değil, sosyal, politik, toplumsal cinsiyet gibi kaygıları da dinleyicilerine sunmaktadır. Bu olguların toplum ve temsilci üzerinde yarattığı duygu hali kendini hissettirmektedir.
“Müzik, duyguların melodileştirilerek ifade edilmesidir.” Tanımı bu araştırmayla doğrulanmıştır. Aynı zamanda müziğin temsil ettiği alt kültürün sahip olduğu duygulara rahatlıkla ulaşılmıştır. Rap müziği içinde barındıran kültür, korku ve öfke duygularının alt birimleri olan değersiz, önemsiz, güvencesiz, endişeli, tedirgin gibi duyguları yaşamaktadır. Mutluluk duygusunun alt birimi olan istekli, ilgili, huzurlu gibi duygular da bazı bölümlerde yansıtılmaktadır. Buradan hareketle “rapa” ait kültürün imkan ve fırsatlara ulaştığında, güvenli alanı bulduğunda hayallerine ulaşabilmek için istekli bir şekilde yaşayacakları söylenebilir.
İnsanlar ve toplumlar duygularını birçok alanda ifade etmektedir. Bunu yaparken kullandıkları biçim illaki sanatsal bir forma dönüşmektedir. Bu sebepten çevremizde gördüğümüz beşer elinin ürettiği her form alt metninde bir duygu barındırmaktadır. Önemli olan doğru bir yöntemle bu formları analiz etmek ve duyguların farkına varabilmektir. Plutchik’in detaylı bir sınıflandırma yapması analiz yapabilmeyi kolaylaştırmaktadır. Bu sebepten yapılan çalışmalar sadece rap müzik ile sınırlandırılmamalıdır. Resim, müziğin diğer türleri ve farklı sanatsal formlar üzerinde de duygu çemberi üzerinden analiz yapılarak duygu incelemeleri arttırılmalıdır.
Kaynakça
- Koçak, R. (2002, ? ?). Aleksitimi: Kuramsal Çerçeve Tedavi Yaklaşımları ve İlgili Araştırmalar. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 183-184.
- Şahin, Y. D. (2005). Öfke ve Öfke Denetiminin Kuramsal Temelleri. Burdur Eğitim Fakültesi Dergisi, 5-6.
- Yazıcı, A. (2019, Nisan 19). Wıllıam James’in Descartes’ın Duygu Kuramına Eleştirisi. Araştırma Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü Dergisi, s. 2-3. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/34/922/11500.pdf adresinden alındı
- Bakırcı, Ç. M. (2018, Mayıs 22). Plutchik’in Duygu Çarkıfeleği: Duygularınızın Kökenlerini Daha Yakından Tanıyın! Evrim Ağacı : https://evrimagaci.org/plutchikin-duygu-carkifelegi-duygularinizin-kokenlerini-daha-yakindan-taniyin-5407 adresinden alındı
- Somakçı, P. (2003). Türklerde Müzikle Tedavi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 134-135.
