Afaziler, çeşitli sebeplerle gelişen beyin hastalıkları sırasında önceden normal olduğu kabul edilen dil işlevlerinin bozulmasıdır. Bu tanımda iki noktaya dikkat etmek gerekir. Birincisi, afazi bir beyin sendromudur. İkincisi ise afazi sonradan bozulan işlevlerle ilişkilidir. Yani afaziden önce dile ilişkin sağlıklı işlevlerin var olması gerekir. Bu ikinci husus afaziyi gelişimsel dil ve öğrenme bozukluklarından ayırır. (Tanrıdağ,2009). Boston,sınıflandırmasına göre afaziler akıcı olan ve olmayan şeklinde ikiye ayrılır. Akıcı afazi türleri;Wernicke Afazisi, Conduction Afazisi, Anomik Afazi, Transkortikal Duyusal Afazi’dir. Akıcı olmayan afazi türleri ise;Broca Afazisi, Global Afazi, Transkortikal Motor Afazi ve Mixed Transkortikal Afazi’dir. (Tanör)

Afazi nedir?

Afazi, beynin belirli bölgelerindeki sorunların neden olduğu bir dil işleme bozukluğunu ifade eder. Bu bozukluk dilin anlaşılması, ifade edilmesi ya da her ikisini birden kapsayabilir. Afazik hastalar, düşünce ile dil arasındaki ilişkiyi inşaa etmekte zorlanırlar. Bu durum dilsel işlemeyi yürüten serebral hemisfer alanlarıyla ilişkili birçok nörolojik hastalıktan kaynaklanabilir. Kafa travması, inme, Alzheimer hastalığı gibi dejeneratif demanslar, beyin tümörleri bunlara örnek gösterilebilir. Sol hemisfer dile ilişkin işlevlerde, hem sağ hem de sol elini tercih eden kişiler için baskın olduğundan, afaziye sebep olan lezyonların sol hemisfer yerleşimli olduğunu söylemek mümkündür. (Mesulam, çev.2004) Afazi yalnızca bir konuşma bozukluğu değil, dil bozukluğu hatta bir iletişim bozukluğudur. Konuşmayla birlikte anlama, tekrarlama, isimlendirme, yazma ve okumaya ilişkin bozuklukları da kapsar. Ancak bunların her biri eşit düzeyde etkilenmeyebilir. Farklı kombinasyonlar, farklı afazi sendromlarını ortaya çıkartır. Hepsinde olması gereken bozukluklar ise; konuşma, anlama, isimlendirme, okuma ve yazmadır. Yani her afazi sendromunda tekrarlama bozukluğu olmak zorunda değildir. Bu yüzden afaziler tekrarlama bozukluğu olan ve olmayan afaziler olarak ikiye ayrılmaktadır. (Tanrıdağ, 2015)

Broca Afazisi

Afazi farklı şekillerde ortaya çıkar; bunlardan birisi konuşma esnasındaki söz diziminde aksamalardır. Bu durum Akıcı olmayan afazi veya Broca afazisi olarak adlandırılır. Bu bölge, ismini Fransız hekim Paul Broca’dan almıştır.(Smith&Kosslyn, çev.2017) Pierre Paul Broca konuşma bozukluğu olan olgular üzerindeki çalışmalarıyla zihinsel fonksiyonlar ve beyin dokuları arasında ilişki geliştiren ilk araştırmacı olmuştur.Broca, kendi ismini taşıyan beyin bölgesinin konuşmaya ilişkin laterilizasyonunu ortaya koymuş, bu sayede korteksteki farklı bölgelerin farklı fonksiyonlardan sorumlu olması fikri ağırlık kazanmıştır.(Yılmaz, 2012) Broca, kendi ismini taşıyan bu bölgenin beyinde dil temsillerinin gerçekleştiği bölge olduğunu ileri sürmüştür. Ancak bizler bugün beyinde dil temsillerin gerçekleştiği farklı bölgelerin de olduğunu biliyoruz. (Smith&Kosslyn, çev.2017)  Beynin ön-sol frontal lobunda gelişen hasar konuşma yeteneğini bozar ve bu durum Broca afazisine neden olur. Broca afazisine neden olan lezyonlar Broca bölgesinde yoğunlaşmıştır ancak sadece bu bölgeyle sınırlı değildir. Afazi oluşması için hasarın frontal lobu çevreleyen bölgelere ve altta yatan subkortikal beyaz maddeye yayılması gereklidir. Buna ek olarak bazal ganglia hücrelerindeki lezyonların da Broca afazisine benzeyen bir durum oluşturduğu yönünde kanıtlar vardır. (Akt.Carlson, çev.2016)

Broca afazili bireyler konuşurken kelimeleri devam ettirmekte zorlanırlar. Ancak kelimelerin ne anlama geldiğini çözebilirler. Bu hastalar kelimeleri üretmektense anlamada daha iyidirler. Genel olarak Broca alanı ve etrafında olan hasar üç ana konuşma bozukluğunu oluşturur; gramer yapılarını anlamakta zorluk yaşama (agramatizm), idrak edilen şeylerin isimlerini söyleme yeteneğinin kaybolması (anomia) ve artikülasyon  bozuklukları. (Carlson, çev.2016)  Bu hastalarda konuşmadaki güçlük nedeniyle ‘telegrafik’ konuşmalar gözlenebilir. Bazı edatları, ekleri kullanmayabilirler.(Tanör) Örneğin; bir kızın öğretmenine çiçek verdiği resmin gösterildiği hasta bu resmi ‘kız…. istiyor…çiçekler…çiçekler ve istemek….kadın…istiyor..kız istiyor….çiçekler ve kadın’ şeklinde tanımlıyor. (Akt.Carlson, çev.2016) Broca afazili hastalar söz dizimi karışık cümleleri anlamakta zorluk yaşarlar.Bu hastalar sorunlarının farkındadırlar.Okuma,yazma, tekrar etmede problem yaşarlar. Bazı hastalar sadece tek bir sözcüğü kendilerini ifade etmek için kullanabilirler (örn.Mösyö Tan). Diğer afazi türlerine göre daha kolay iyileşebilirler.(Tanör)

Wernicke Afazisi

Wernicke Afazisi (akıcı afazi) ‘nde ise hastalar cümle yapısı bakımında sorunsuz gözüken ancak çoğu zaman anlam bakımından sorunlu ifadeler kullanırlar. Wernicke afazili hastalar cümlelerin içeriklerini anlamakta zorluk yaşarlar. Bu afazi,beynin Wernicke bölgesinin hasarı sonucunda ortaya çıkar. Bu beyin bölgesi ise ismini nörolog ve psikiyatrist Carl Wernicke’den almıştır. (Smith&Kosslyn, çev.2017) Carl Wernicke, Broca’dan sonra konuşmayla ilişkili anlamadan sorumlu beyin bölgesini keşfetmiş ve lisan gibi zihinsel fonksiyonların farklı beyin bölgelerinde birçok alt bileşenden meydana geldiğini göstermiştir. Bu durum zihinsel fonsiyonların ne derece kompleks yapılara sahip olduğunu çarpıcı biçimde ortaya koymaktadır.(Yılmaz, 2012)

Wernicke afazisi süperior temporal girusun Heschl’in girusuna yakın birinci kıvrımında ve ikinci kıvrımın posterior alanlarında ve Planum temporalde meydana gelen hasarda oluşur. Bu hastalar kendi konuşmalarını da anlamakta zorluk yaşadıklarından dolayı durumlarının farkında değillerdir.Okuma yazmaya oranla daha bozulmuş durumdadır. Tekrarlama ve isimlendirme bozuklukları görülür. Perseverasyonlar gözlenebilir.(Tanör) İlerleyen aşamalarda afazili bireylerin konuşması anlamlılığını yitirerek kaybolur. Örneğin; ‘’Hastaneye gelmeden önce neler yaptın?’ sorusuna hasta ‘Asla, şimdi bayım, size evi kiraladığında olanı söylemek istiyorum. Onun-onun yerleşim alanı buraya geldi ve kiralandı.Böyle oldu. Bu ipler için onunla edildi olarak o-onun arkadaşı gibi.Böyle oldu yani bilemiyorum…’’şeklinde cevap vermiş.(Akt.Carlson, çev.2016)

Wernicke afazisinde ayırıcı nokta konuşmayı kavramada yetersizliklerin ve konuşmada anlamsızlıkların olmasıdır. Broca afazisine nazaran Wernicke afazisinde akıcı bir konuşma vardır, kişiyi dinlediğinizde dil bilgisine uygun konuştuğunu görürsünüz fakat sözcüklerin kullanımı ve dizilişi konunun içeriğine uygun değildir. (Carlson, çev.2016)

Rehabilitasyon

Afazilerin rehabilitasyonu noktasında konuşma terapileri önemli işlev görmektedir. Konuşma terapileri sayesinde afazilerin 1/3’ü iyileştirilebilmektedir. Farklı afazi türlerinde rehabilitasyon yöntemlerinin işlevselliği de değişkenlik göstermektedir. Örneğin Global afazilerde iyileşme diğer türlere oranla daha zordur. Müdahalelerde ayırıcı hususları yakalayabilmek adına şu soruları sormak anlamlı olacaktır.

1.Afazi neden kaynaklı ortaya çıktı?

2.Ne zaman başladı?

3.Lezyonun yeri neresi ve hasarın büyüklüğü ne kadar?

4.Hasarlı bölgenin çevresindeki bölgeler o görevi üstleniyor mu?

5.Diğer hemisferdeki homolog dil alanları görev üstleniyor mu? (Tanör)

Türkçe Geliştirilmiş Afazi Test Bataryaları

Gülhane Afazi Testi (GAT): Gülhane Askeri Tıp Fakültesi Nöroloji AD’dan Prof.Dr.Oğuz Tanrıdağ tarafından 1986’da geliştirilmiştir. Test, 7 alt birimden oluşmaktadır. Test uzun yıllar birçok merkezde afazi tarama testi olarak kullanılmıştır.İlerleyen yıllarda Tanrıdağ ile Anadolu Üniversitesi, Dil ve Konuşma Bozuklukları Eğitim,Araştırma ve Uygulama Merkezi (DİLKOM) işbirliğiyle GATA yenilenmiştir. 2007 yılında GATA-2 ismiyle standardizasyon, geçerlilik ve güvenlirlik çalışmaları yapılmıştır.(Atamaz Çalış,2014) GATA-2 toplamda 7 bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler; spontan konuşma, konuşmayı anlama, okuduğunu anlama, oral motor değerlendirme, otomatik konuşma, tekrarlama ve adlandırmadır. Test puanları ‘dil puan’ve ‘motor puan’ olmak üzere ikiye ayrılır. Oral motor değerlendirme alt testi ‘motor puan’ı oluşturur.Spontan konuşma, konuşmayı anlama, otomatik konuşma, tekrarlama ve adlandırma alt testlerinin toplam puanları ise ‘dil puan’ını oluşturmaktadır. (Toğram,Çıkan ve Duru,2013)

Ege Afazi Testi (EAT): 2002 yılında Ege Tıp Fakültesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon AD’da Atamaz, Yağız-On ve Durmaz tarafından geliştirilmiştir. Sekiz alt testten oluşmaktadır. Bu alt testler sırasıyla; spontan konuşma, praksi, işitsel anlama, tekrarlama, isimlendirme, okuma/gördüğünü anlama, yazma/resim yapma, hesaplama şeklindedir. (Atamaz Çalış,2014)

Afazi Dil Değerlendirme Aracı (ADD):  Dr.İlknur Maviş ve Bülent Toğram tarafından yayımlanmıştır. ADD konuşma akıcılığı, işitsel anlama, tekrarlama, adlandırma, okuma, söz eylemler, dilbilgisi ve yazmayı değerlendiren toplam sekiz alt testten oluşmaktadır.(Toğram ve ark.,2013)

Kaynakça  

• Atamaz Çalış, F. (2014). Dil işlevler ve testleri. Klinik Nöropsikoloji ve Nöropsikiyatrik Hastalıklar (s.287-325). Ankara:Güneş Tıp Kitabevleri.
• Carlson, N.R. (2016). Fizyolojik psikoloji: davranışın nörolojik temelleri.(8) (M. Şahin, Çev.Ed.) Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Mesulam, M. M. (2004). Davranışsal ve kognitif nörolojinin ilkeleri.(2) (İ.H. Gürvit, Çev. Ed.). İstanbul: Yelkovan Yayıncılık.
• Smith, E.E., Kosslyn, S.M. (2017). Bilişsel psikoloji zihin ve beyin.(M.Şahin, Çev.Ed.) Ankara: Nobel Akademik Yayıcılık.
• Tanör, Ö.Ö. Nöropsikoloji Derneği ‘’Nöropsikoloji Eğitimi’’ Ders Notları.
• Tanrıdağ, O. (2009). Nöroloji pratiğinde konuşma ve dil bozuklukları. Türk Nöroloji Dergisi, (15), 155-160.
• Tanrıdağ, O. (Ed.). (2015). Davranış nörolojisi: beyin-davranış ilişkilerinin organizasyon prensipleri, sendromları ve hastalıkları. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri.
• Toğram, B., Çıkan, G., Duru, H. (2013). İnmeli Bireylerin Üç Türkçe Afazi Testindeki Performansları Arasındaki İlişki: Bir Ölçüt Geçerliği Çalışması. Türk Nöroloji Dergisi, 19 (1), 15-22. doı:10.4274/Tnd.07279.
• Yılmaz, H. (2012). Nöropsikoloji’ye uzanan yol .Nöropsikoloji Dergisi,1(1), 31-37.