In societies where corpses are buried under the ground, cemeteries were of great importance for urban planning because they cannot be used for accommodation, settlement and building (Sumer, 2020). Some communities did not consider it appropriate to establish cemeteries in the city, as they were used only for the burial of dead bodies and for creating green areas . When we look at the Ottoman example, it can be seen that cemeteries were parts of the city and even daily life (Guncuoglu, 2014). In this article, the Karacaahmet cemetery, which was the largest cemetery in the world in its period according to Bazilli (Kapıcı, 2018), will be explained. 

The Karacaahmet cemetery, which started to be used with Murad I in the 14th century, expanded further with the conquest of Istanbul. This expansion took place in the Ottoman Empire due to the rule that prohibited burying ordinary people within the city walls. (Aygul, n.d) The bodies were buried in cemeteries outside the city walls such as Eyup or Karacaahmet. However, most of the people interestingly wanted to be buried in the Karacaahmet cemetery because of their belief that Uskudar was an extension of the Asian continent and therefore associated with Mecca-Medina, that it was the land of the Kaaba. (Kucur, 2019)

Karacaahmet, who gave his name to the cemetery, is an important personality lived in Anatolia in the 13th-14th century and was a dervish following Hacı Bektas-ı Veli, one of the important spiritual leaders of the Muslims. (Karacaahmet, n.d., para.3) After the conquest of Uskudar, Karaca Ahmed, who settled in the region where the tomb and cemetery known with his name today are located, raised many followers in the tekke he established there. The Ottomans named the cemetery as Karacaahmed Sultan Cemetery because of this blessed person, and also called it Üsküdar Mekābir-i Muslimîni (The Muslim Cemetery of Uskudar).(TDV İslam Ansiklopedisi, 2001) 

According to some sources, the cemetery, which consists of many sections and covers an area of ​​700 acres, contains three million tombs although most of which has been destroyed and opened to settlement (IPFS, n.d, para.4). However, according to the official sources of Uskudar municipality, this number is around one hundred and fifty million. (Üsküdar, n.d. para.1) Although these numbers are not certain, it can be said that millions of people were buried in this cemetery. Karacaahmet Cemetery, which has been a cemetery for about 700 years, contains six dervish lodges and a namazgâh (an open prayer place), three mosques, seven fountains, two schools, a hospital and many wells in and around it.(TDV İslam Ansiklopedisi, 2001) 

Some of the important parts of the cemetery are as follows: Miskinler Dervish Lodge, which was established both to protect healthy people and to house lepers who have no chance to live in the community;(İSTED, n.d. para.1) The Calligraphers Hall, where  Hamdullah Efendi, who is known as the greatest teacher of Turkish calligraphy, and many calligraphers are buried; (Üsküdar, n.d, para.1) Duvardibi, which is a place with a water clock on the edge of the wall at the Dortyol junction; (TDV İslam Ansiklopedisi, 2001) Seyitahmet, one of the biggest halls of the cemetery, is the place where Muslims belonging to the Shia sect are buried;(Envanter, n.d. para.1) Sehitlik, where the martyrs of the Çanakkale war are buried. (Aykol, 2020) In addition, many pashas and noble families from the Ottoman and Republican eras have their own halls .

Karacaahmet Cemetery, which is an eternal resting place for many important people from poets to politicians, scientists, national athletes, painters, actors, academics, and commanders, is still actively used. Nabi, Nedim, Cemil Meric, Hamdullah Efendi, Resat Nuri Guntekin, Oktay Sinanoglu, Cem Karaca and Ahmet Yuksel Ozemre are only a few of these important names.

In addition, the Karacaahmet cemetery is not only important with its size and the important people in it, but it is also a forest which includes some important trees such as cypress, laurel, hackberry and various plants. The Parks and Gardens Directorate has taken the 9 cypress trees in the cemetery to the status of Monument Tree. (Üsküdar Municipality, 2005) Due to this variety of trees and plants, many types of birds and insects inhabit this place. The presence of such a huge green area in the center of the megacity of Istanbul, which has 3500 people per square meter, is a blessing for the people living there.

It would be very interesting if Karacaahmet Cemetery, which has such important features, was not the subject of people’s poems, novels and researches. Many local and foreign people have spoken of the beauty, uniqueness and fascination of Karacaahmet in their works. It is one of the rare cemeteries for which poetry is written in history. Necip Fazil’s poem called Karacaahmet is one of the best known of these poems. Faruk Nafiz Camlibel and Oktay Rifat mentioned this cemetery as the main subject in some of their poems. Konstantin M. Bazili, Hans Christian Andersen, Theophile Gautier and Lord Byron are some of the notable foreign people who mention this magnificent cemetery in their works.

In summary, Karacaahmet Cemetery, the largest cemetery of the Ottoman and Turkey, has a history of 700 years. This giant cemetery, used indiscriminately by all sects of Muslims, is a unique place not only for the dead, but also for living people, animals and plants. Although the people, municipalities and institutions have damaged it, Karacaahmet cemetery is one of the most significant cemeteries in the world.  Karacaahmet Sultan Cemetery, which is mentioned only in general terms in this article, is a potential place waiting to be discovered with its artistic tombstones, mausoleums, guilds, monumental trees, mosques, lodges, fountains, wells and many other historical artifacts.

References

Ağır Aygül. n.d. The Art of Eternal Rest: Ottoman Mausoleums and Tombstones. p.10

Aykol Mustafa Ali, 2020. Gazete Üsküdar. para.15 retrieved from: https://gazeteuskudar.com/tag/mezarlik/

Envanter. n.d. Seyyid Ahmed Deresi İraniler Mezarlığı. para.1 retrieved from: http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/51320

Göncüoğlu Süleyman Faruk. 2014. İki Kıta Bir Şehir İstanbul Okumaları. ilgi, kültür, sanat. p.498

IPFS, n.d. Karacaahmet Mezarlığı. para.4 retrieved from: https://ipfs.io/ipfs/QmQP99yW82xNKPxXLroxj1rMYMGF6Grwjj2o4svsdmGh7S/out/A/Karacaahmet_Mezarl%C4%B1%C4%9F%C4%B1.html

İSTED, n.d. Karacaahmet Miskinler Tekkesi Mescidi. para.1 retrieved from: http://isted.org.tr/tescil-ettirilen-eserler/karacaahmet-miskinler-tekkesi-mescidi/detay

Kapıcı Ozhan. 2018. VI. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri 11-13 Mayıs 2018, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi p. 365

Karacaahmet.org. n.d. Karacaahmet Sultan Tarihsel Kişiliği. para.3 retrieved from: https://karacaahmet.org.tr/dergahimiz/3/karacaahmet-sultan-tarihsel-kisiligi 

Kucur Sadi S. 2019. History of Istanbul vol.5 Historic Cemeteries in Istanbul. p.2

Sumer Gülizar Çakır, 2020. Kentlerde Mezarlık Alan Yetersizliği ve Çözüme Yönelik Uygulamalar: Dünyadan ve Türkiye’den Örnekler p.2

TDV İslam Ansiklopedisi. 1993. Cenaze volume. 7 p. 354

TDV İslam Ansiklopedisi. 2001. Karacaahmet Mezarlığı. volume. 24 p.375

TDV İslam Ansiklopedisi. 2004. Mezarlık volume.24 p.519

Üsküdar Municipality. n.d. Karacaahmet Mezarlığı. para.1 retrieved from:

https://www.uskudar.bel.tr/tr/main/erehber/mezarliklar/10/karacaahmet-mezarligi/589

Üsküdar Municipality. n.d. Reisü’l-Hattatîn Hamdullah Efendi Hazîresi, para.1 retrieved from: https://www.uskudar.bel.tr/tr/main/erehber/turbeler/13/reisul-hattatn-hamdullah-efendi-hazresi/1211

Üsküdar Municipality, 2005. From the Lines of Poetry to the Feelings The Monumental Trees of Üsküdar. p.17-21

Yüzyılların Görkemli Tanıkları Mısralardan Gönüllere Üsküdar’ın Anıt Ağaçları Üsküdar Belediyesi, 2004 sf.17-21

Peki ölen bir kimse için mezar taşı yaptırmak ne kadar uygundur? Bunun dinimizde ve kültürümüzde yeri var mıdır? (burada Osmanlı’daki Müslüman mezar taşlarını inceleyeceğimiz için İslam’daki kaynaklara değinilecektir) Peygamber Efendimiz’in (s.a.v) dönemine baktığımızda, bizzat Peygamberimiz, tanınması için Osman b. Maz’ûn’un kabrinin başına taş diktirdiği hadis kaynaklarında geçmektedir. (TDV İslam Ansiklopedisi, 2004) Peygamberin bu uygulaması bize mevtanın (ölünün) tanınması için kabrinin başına mezar taşının dikilebileceğini göstermektedir. Anadolu’daki ve çevresindeki geleneklere de baktığımızda mezar taşı uygulaması oldukça yaygındır.

Dünya üzerinde yaklaşık 650 yıl boyunca ayakta kalabilmiş ve 400 yıl boyunca hilafet vasfını elinden bırakmamış Osmanlı Devleti’nde de bu dini serbestliğe ve çevre kültürlerden etkilenme olayına bağlı olarak ilk zamanlarından itibaren mezar taşı uygulaması rağbet görmüştür. Çok güçlü bir mezarlık geleneği olan Osmanlı devleti’nde son 200-300 yıl boyunca yapılan mezar taşları sanat değeri açısından çok önemlidir. Öyle ki günümüzde bile Osmanlıca okuyamayan birisi bu mezar taşlarını biraz incelese mevtanın cinsiyetinden, mesleğine, yaşadığı dönemden, muhibbanı (seveni) olduğu tarikata kadar çoğu şeyi öğrenebilir.

Adeta ölümü ve mezarlıkları sevdiren bu sanat harikası mezar taşları, tabiri caizse “ben buradayım” diyerek el kaldırmış birer insanı andırmaktadır. Ayrıca insanın geride bıraktığı tek maddi eser olan mezar taşlarına bu kadar özenilmesi de Osmanlı’nın insana verdiği değerin en bariz örnekleridir. Rivayet odur ki meşhur şair Yahya Kemal’e İstanbul’un nüfusunu sorarlar. Şairin uçuk bir rakam vermesi üzerine neden böyle bir cevap verdiğini sorduklarında ise şu muhteşem cevabı alırlar: “Biz ölülerimizle birlikte yaşarız.” İsterseniz mezar taşlarının değerlerini daha iyi anlayabilmemiz için sıradan bir insanın mezar taşının yapılma serüvenine bir göz atalım.

Kişi vefat ettikten sonra yakınları bir taş ustasına gider ve -durumu orta derecede ise- mermer mezar taşı kalıplarından birini seçer. Daha sonra yakın çevreden herhangi bir şaire bir şiir ısmarlatılır ve şair ölen kişiyi öven veya onun ölümünün üzüntüsünü anlatan bir şiir yazar. Hatta mümkünse şiirde ölüm tarihi üzerine ebced düşürülür. Bu şiir iyi bir hattata götürülür ve hattat bunu o güzel hattı ile kağıda döker. Bu hat hakkaka (taş ustasına) götürülür ve usta bu hattı dış sınırlarından ince bir iğne ile iğneler ve taşın üzerine serer. Üzerine kömür tozu serpildiğinde yazının silüeti taşa geçmiş olur. Daha sonra hakkak yazı dışında kalan kısımları dikkatli bir şekilde kazır ve yazı kabartılmış olur. (Çavuş, 2019) Bu uzun süreçte de görebildiğimiz gibi sadece bir kişinin mezar taşını hazırlamak için bile en az üç kişi çalışmaktadır. Mezar taşlarının her birinin ne büyük bir sanatsal değer taşıdıklarını anlayabilmemiz için, çalışan bu insanların birer sanat erbabı olduğunu göz ardı etmememiz gerekmektedir. Ayrıca bu mezar taşı kurumsallaşması bize, insana verilen değeri gözler önüne sermektedir. 

Osmanlı’da mimari gelişmeler ve dildeki değişimler ile birlikte mezar taşlarında da bir takım farklılaşmalar meydana gelmişti. İlk zamanlarda oturmuş bir Osmanlı mimarisi olmadığından dolayı, o dönemdeki mezar taşlarında Arapça ve Farsça ifadeler ağırlıktadır ve çoğu mezar taşı -sonraki dönemde yapılanlara nispeten- daha sadedir. Bu tür mezar taşları daha çok Anadolu’dadır. (Çavuş, 2019) Üzerlerinde Rumi motiflere, ayet ve hadislere rastlanılır. Aşağıdaki resimde gördüğünüz ise meşhur astronom, matematikçi ve dil bilimci olan Ali Kuşçu’nun Eyüp Sultan’da bulunan mezarıdır ve erken dönem Osmanlı mezar taşı özelliklerini bizlere muhteşem bir şekilde yansıtmaktadır.

15 ve 16. Yüzyıllarda İstanbul fethinin etkisiyle ve Osmanlı mimarisinin de belli bir şekil almaya başlamasıyla Osmanlı mezar taşı geleneği de kendini göstermeye başlamıştır. Mezar taşlarında daha sade, okunabilir bir dil ve kişilerin cinsiyetine ya da mesleklerine göre başlıklar görülmeye başlanmıştır. Padişah, şehzade, sancak beyleri gibi üst düzey zevat tarafından kullanılan mücevveze kavuklar, sadrazam, kaptan-ı deryalar ve çok tuğlu paşalar tarafından kullanılan kallavi kavuklar, İstanbul’da en çok rastlanan ve en alt birimden en üste kadar kullanılabilen kâtibî kavuklar ve daha bir çok kavuk, sarık, makdem, kalafat ve üsküf gibi başlıklar bu dönemde kullanılmaya başlanmıştır. Arapça ve Farsça ifadelere daha az yer verilmiş, okunmasının kolay olmasından dolayı, daha önce kullanılan cel’i sülüs yerine ta’lik yazı kullanımı yaygınlaşmıştır. (Özcan, 2012)

Son dönemlerinde ise 400-500 yıllık mezar kültürünün verdiği birikim ve Avrupai mimari üslupların da yaygınlaşması münasebetiyle daha sanatlı mezar taşları yapılmaya başlanmıştır. (Çetin, 2019) Bu mezar taşlarının dilleri daha sadedir ve çok çeşitli bezemeler barındırmaktadır. Bu tür mezar taşlarının en güzel örneklerine Süleymaniye Camii Haziresinde ve Sultan 2. Mahmud türbesinde rastlamaktayız. Süleymaniye Camii haziresinde bulunan Hüseyin Avni Paşa’nın mezar taşı ise bahsettiğimiz türünün en güzel örneklerindendir.

Peki bu kadar uzun bir serüvenden geçerek belli bir olgunluğa ulaşmış olan mezar taşlarını yolda yürürken gördüğümüzde nasıl tahlil etmeliyiz? Osmanlı Türkçesi okumayı bilmediğimiz halde nasıl olacak da bu mezar taşlarının dilinden anlayacağız diye  düşünüyorsanız, bazı temel bilgilere sahip olmanız onları genel hatlarıyla anlamanıza yardımcı olacaktır. Baktığınız bir mezar taşı size bir kadının naifliğini ve güzelliğini andırıyorsa, üzerlerinde çiçekler, bitkiler, meyveler varsa ve başlık kısmı çeşitli bezemelerden oluşuyorsa, evet, bir kadın mezar taşına bakmaktasınız. Kadın mezar taşları erkeklerinkine nazaran daha sanatlı olmaktadır. Ayrıca kadın mezar taşlarında erkeklerin kullandığı gibi daha belirgin bir başlık yerine, hotoz denilen kadınların günlük hayatta giydikleri başlıklar kullanılmaktadır.

Eğer fes, sarık, kavuk veya derviş tacı görüyorsanız bilin ki bu kişi bir erkektir ve üzerindeki sarık -çoğunlukla- onun mesleğini sizlere haber vermektedir. Eğer çok küçük bir mezar taşına rastladıysanız bu mezar taşları da küçük yaşta vefat eden sabiler, çocuklar için hazırlanmıştır. Öyle bir taşa denk geldiniz ki taşın üzerinde bırakın bir dekorasyon, başlık ve şiir olmasını yazı bile yok. O zaman o taşa bir daha bakın çünkü bir cellat mezar taşına bakıyorsunuz. Halkın bedduasını almamak için cellatların taşları yazısız, sanatsız ve mezarlıkların farklı bir köşesine yapılmaktadır. (Çetin, 2019).

Son olarak Osmanlı’nın sadece mezar taşlarına değil, mezarlıklara da çok önem verdiğinden bahsetmeden geçmeyelim. Mezarlıklar Osmanlı Dönemi’nde bizzat şehrin içine hatta camilerin bahçelerine yapılmakta idi. İstanbul’daki Karacaahmet, Aşiyan ve Çengelköy mezarlıkları şehir içerisindeki mezarlıklara; Süleymaniye ve Fatih camilerinin hazireleri ise cami bahçelerindeki mezarlıklara örnektir. İnsanlar bu mekanları günlük hayatlarında sürekli kullandıklarından dolayı ölüm duygusundan çok uzak olmadıklarını ve hatta muhteşem mezar taşlarına nazar ederek adeta kendilerini mezarlıklara ve ölüme alıştırdıklarını söylemek mümkündür. Ayrıca mezarlıkların camilerin kıble tarafına yapılmış olması da o yöne doğru yönelerek ibadet eden insanların mezarlıkları görüp ölümü ve ahireti hatırlaması açısından bir diğer ince ayrıntıdır. 

Yazımızın özeti olarak şunları söylemek uygun olacaktır: Çok büyük bir devlet ve millet geleneğine sahip olan Osmanlı Devleti’nin belli bir mezarlık kültürünün olmaması çok şaşırtıcı bir durum olabilirdi. Lakin bu yazıda da görebileceğimiz gibi “altı üstü mezar taşı” gibi değil de “öldükten sonra insanın bu dünyadaki temsiliyet makamı olan mezar taşı” gibi bir bakış açısıyla, dünyada eşi ve benzeri bulunmayan mezar taşları ortaya çıkarılmıştır. Her biri ayrı birer belge niteliği taşıyan bu şaheserlerin daha fazla incelenmesi ve araştırılması halinde tarihin açılmamış, tozlu sayfalarının gün yüzüne çıkacağı aşikardır. Yazımı usta şair Yahya Kemal Beyatlı’nın konumuz ile alakalı bir dörtlüğü ile bitirmek istiyorum. 

Ölüm âsude bahar ülkesidir bir rinde;

Gönlü her yerde buhurdan gibi yıllarca tüter.

Ve serin serviler altında kalan kabrinde

Her seher bir gül açar, her gece bir bülbül öter.

KAYNAKÇA

• Çavuş, Fatih, Osmanlı Mezar Taşlarının Sırları, 2019, s. 31-32
• Çeti̇n, Onur. (2019). Osmanlı Mezar Taşları Etrafında Gelişen Kültür ve Medeniyet Dünyası Üzerine Bir İnceleme (Eyüp Örneği). sf. 33
• Çeti̇n, Onur. (2019). Osmanlı Mezar Taşları Etrafında Gelişen Kültür ve Medeniyet Dünyası Üzerine Bir İnceleme (Eyüp Örneği). sf. 73
• Özcan, Ali Rıza (2012). İstanbul’un 100 Mezar Taşı sf. 10
• TDV İslam Ansiklopedisi (1993) md. Cenaze cilt.7 sf. 354
• TDV İslam Ansiklopedisi (2004) md. Mezarlık cilt.29 sf. 519